Дупки и недоследности во пријавувањето сопственост и интереси на функционерите на патот на откривањето корупција

Истражување за вистински сопственици

Клучни наоди

• Пристапот до податоците од Регистарот за вистински сопственици во Република Северна Македонија не е ниту бесплатен, ниту лесен.
• Преку Регистарот на вистински сопственици се откриени сопствеништва во фирми на политички експонирани лица (градоначалници и министри), кои не им се пријавени во изјавите за интереси доставени до Државната комисија за спречување на корупцијата (ДКСК).
• Неусогласеноста на податоците за бизнис-интересите на политички експонираните лица укажува на отсуство на соодветна проверка и верификација на точноста на податоците и во Регистарот на вистински сопственици, и во изјавите за интереси што избраните и именуваните лица ги доставуваат до ДКСК.
• Фирми кои се во сопственост на актуелни градоначалници и поранешни министри се јавуваат како носители на договори за јавни набавки, за концесии и на лиценци доделени од државни институции.
• Со тоа што во изјавите за имотната состојба и интереси треба да се наведат само податоци за најтесното семејство, надвор од радарот остануваат трговски друштва во кои блиски лица на политички експонираните случаи се сопственици, основачи, содружници, членови на собрание, на надзорен одбор, на управен одбор или на менаџмент или се овластени лица во трговски друштва (државни и приватни). Ова го отежнува откривањето на судирот на интереси и злоупотребата на моќ при јавните набавки кај политички експонираните лица.
• Избраните и именуваните лица до крајот на 2023 година ги доставувале изјавите за интереси на стар образец, каде што се барало да се обелоденат бизнис-интересите и на нивните блиски лица, а не само на членовите на нивното семејство, како што налага Законот за спречување на корупција и судирот на интереси од јануари 2019 година. Оттука, мал дел од избраните и именуваните функционери, иако немале законска обврска, доставувале информации и за своите родители, браќа, сестри и братучеди.
• Плаќањето за податоците од Регистарот на вистински сопственици дополнително ја засилува важноста на податоците од изјавите за интереси на избраните и именуваните лица. Оттука е крајно проблематично што електронскиот систем на ДКСК не ги нуди податоците за изјавените интереси од страна на избраните и именуваните лица кои своите изјави ги доставиле до 2024 година. Имено, за овие избрани и именувани лица, достапни се само податоци за нивната имотна состојба, но не и за интересите.
• На граѓаните им е оневозможено активно учество во откривање на евентуални судири на интереси и злоупотреба на моќ од страна на носителите на функции. Регистарот на вистински сопственици не е јавно отворен и за информациите во него се плаќа, а податоците за бизнис-интересите на политички експонираните лица во јавно достапниот електронски систем на ДКСК се нецелосни. 

Контекст и методолошки пристап 

Огромниот потенцијал што го имаат податоците за вистинските сопственици на фирмите во борбата против криминалот и корупцијата стана јасен веднаш при воспоставувањето и објавувањето на првите регистри на вистински сопственици во земјите низ светот, пред точно една деценија.

Освен првичната идеја – да се спречи затскривањето на сопственоста во фирмите, остварувањето нелегални профити и финансирањето тероризам – обелоденувањето на вистинските сопственици во фирмите прерасна во алатка за спречување и на даночно затајување, злоупотреби во доделувањето јавни набавки, концесии и други јавни средства.

Така, податоците за вистинските или крајните сопственици се користат за истражување и откривање случаи на корупција; за донесување одлуки за намалување на ризиците од корупција и за креирање антикорупциски политики и практики.

Во овој контекст, вредноста на податоците за вистинските сопственици во борбата против корупцијата доаѓа особено од нивното вкрстување со други информации, а иновативното користење на податоците е клучно за проширување на напорите за транспарентност и одговорност на секој план.

Клучна улога овде играат граѓанските организации и истражувачките новинари, кои се јавуваат како премостувачи меѓу новата и сè уште нејасна регулатива и огромните можности што ги препознаваат во податоците за вистинските сопственици.

Во многу земји, откако беа откриени низа злоупотреби, се изменија значајни политики и практики за да се оневозможат многу од коруптивните практики кои се случуваа пред одлуката да се објават имињата на вистинските сопственици. Оттука, токму граѓанските организации помогнаа да се развијат тие политики и да се донесат значајни одлуки во насока на потранспарентно, поотчетно и поефикасно владеење.

За разлика од другите земји, кај нас, иако воведен пред неколку години под притисок на странските партнери и организации, регистарот на вистински сопственици нема примена на алатка за борба против корупцијата. Но, независно од примената, и нашиот регистар содржи податоци и има потенцијал да се користи како таков инструмент, особено имајќи ја предвид широко распространетата корупција во земјава и крајната потреба да се интензивираат борбата и напорите за нејзино спречување.

Оттука и идејата за оваа проектна активност – податоците за вистинските сопственици да бидат основа за откривање корупција, за намалување на ризиците од неа и за донесување системски решенија во таа насока.

Предмет на истражувањето беше проверка и откривање на постоењето на евентуален судир на интереси и злоупотреба на моќ при јавните набавки кај политички експонираните лица, а врз основа на вкрстување на податоците од новосоздадениот регистар на вистински сопственици со оние од регистарот на избрани и именувани јавни функционери, со нивните изјави за интереси и со податоците за договорите за јавни набавки, концесии и јавно-приватни партнерства склучени во годините откако постои регистарот.

Податоците за вистинските сопственици можат да придонесат за откривање корумпирани актери, за одвраќање на нечесните чинители од натамошна злоупотреба на јавните набавки, за зголемување на конкуренцијата и подобрување на квалитетот на производите и услугите, како и за вградување системски надзор и проверки во насока на унапредување на набавките.

Истражувањето вклучи проверка на податоците за 360 избрани и именувани функционери кои се највлијателни во однос на надлежностите и овластувањата и за коишто има податоци, односно постои обврска за поднесување изјава за интереси. Во оваа фаза, истражувањето ги вклучи претседателите на владата, министрите, замениците-министри, директорите на државните претпријатија и фондови, градоначалниците и претседателите на општинските совети.

Имајќи предвид дека основен предмет на истражувањето беше да се проверат и да се откријат евентуални судири на интереси и злоупотреба на моќ при јавните набавки кај политички експонираните лица, најнапред се направи истражување за да се открие кој функционер (директно или преку членови на неговото најтесно семејство со кои живее заедно) и во која фирма има сопственост или интерес.

За таа цел, се проверија изјавите на интереси што функционерите ги доставувале до ДКСК – за оние до јануари 2024 година, во хартиена форма, а за оние по јануари 2024 година, во електронска форма. Потоа, се извршија проверки во Регистарот на вистински сопственици за да се види кои од функционерите пријавиле дека се крајни сопственици на фирми, а и за да се проверат вистинските сопственици на фирмите кои биле во фокусот на јавноста, споменувани во контекст на блискост со некој функционери или биле носители на договори за јавни набавки, концесии за минерални суровини и сл.

Потоа, пријавените фирми од изјавите за интереси и откриените фирми чиишто сопственици се функционерите и ним блиски лица се проверија во базата на податоци на Електронскиот систем за јавни набавки за да се види дали, колку и кога добивале договори за јавни набавки. Истото се направи и во достапните бази на склучените договори за концесии и за јавно-приватно партнерство.

Во секоја од овие фази на истражувањето се јавија сериозни проблеми кои, во крајна линија, оневозможуваат ефикасно користење на податоците за откривање и за спречување корупција и судир на интереси, а кои се подетално опишани во резултатите од истражувањето. 

Врз основа на наодите од ова истражување, како и од претходно изработената „Анализа на користењето на податоците за вистинските сопственици во борбата против корупцијата во Северна Македонија“, и по спроведени јавни консултации, ќе се изработи документ за јавни политики со препораки за подобрување на употребата на информациите за вистинските сопственици за унапредување на антикорупциските напори во земјата.  

Резултати од истражувањето 

• Пристапот до податоците од Регистарот за вистински сопственици во Република Северна Македонија не е ниту бесплатен, ниту лесен.  

Предмет на спроведеното истражување се 360 избрани и именувани функционери во периодот 2022 – 2024 година (првите три години од воспоставувањето на Регистарот на вистински сопственици) кои биле носители на следните категории на функции на централно и на локално ниво:

• премиери;
• министри;
• заменици-министри;
• градоначалници; 
• претседатели на совети на општините;
• директори на државни фондови и
• директори на државни претпријатија основани од Собранието и од Владата. 

Избраните и именуваните лица кои беа предмет на анализа биле или сè уште се носители на овие функции.

За да се добие информација дали одредено физичко лице во моментов е вистински сопственик на некоја фирма, во Централниот регистар треба да се платат 300 денари, а за да се дознае дали некое физичко лице било вистински сопственик во минатото, податокот чини 800 денари.

Притоа, доколку во Регистарот на вистински сопственици постојат повеќе лица со исто име и презиме, потребно е да се располага и со информација во кој месец и година е родено физичкото лице за кое се бараат податоците од Регистарот. Но, имањето на овој податок е корисен дури и кога во системот е евидентирано едно лице со одредено име и презиме. Имено, доколку не се располага со месецот и годината на раѓање постои ризик, да се добие податокот за физичко лице кое не е избрано и именувано, туку само има исто име и презиме.

На пример, со исто име и презиме беа евидентирани членови на совети на две општини. Во Регистарот на вистински сопственици беше евидентирано едно физичко лице со тоа име и презиме, како сопственичка на фирма. Но, натамошните вкрстувања на податоците доведоа до заклучокот дека не станува збор за ниту еден од членовите на совет со истото име, туку за трето лице.

Во услови кога многу институции не ги објавуваат биографиите на носителите на јавни функции, доаѓањето до податоците за месецот и годината на раѓање е вистински предизвик. Сето ова го прави тешко и сложено користењето на податоците од Регистарот на вистински сопственици.

Освен ова, за да се добие информација за вистинските сопственици на одредена фирма, треба да се знае и единствениот матичен број на таа фирма (ЕМБС) и да се платат 299 денари, односно 600 денари, за да се дознаат вистинските сопственици во минатото.

Во истражувањето кое ги вклучи споменатите 360 избрани и именувани лица, не можеше за сите нив да се пронајдат месецот и годината на раѓање за да може да се провери дали се вистински сопственици на некоја фирма, и покрај сите вложени напори и направени пребарувања на официјалните веб-страници на институциите, како и на социјалните мрежи. На крајот, од Регистарот на вистински сопственици се обезбедија податоци за 339 од анализираните 360 избрани и именувани лица, бидејќи за останатите не можеше да се најде датумот на раѓање. 

 

• Преку Регистарот на вистински сопственици се откриени сопствеништва во фирми на политички експонирани лица (градоначалници и министри), кои не им се пријавени во изјавите за интереси доставени до ДКСК. 

Функционерите се должни да достават изјава за имотна состојба и интереси до ДКСК во рок од  30 дена од преземањето на вршењето на јавните овластувања и должности[1]. Во неа, во делот за интереси, треба да пријават дали се сопственици, основачи, содружници, членови на собрание, на надзорен одбор, на управен одбор или на менаџмент, или се овластени лица во некое трговско друштво.

Во Регистарот на вистински сопственици, пак, се евидентираат сопственичките удели во правни лица од над 25 %[2]. Со право се очекува податоците евидентирани во Регистарот на вистински сопственици да бидат идентични со податоците наведени во доставените изјави за интереси.

Но, истражувањето спроведено преку паралелна анализа на податоците доставени до Регистарот на вистински сопственици и на оние во изјавите за интереси доставени до ДКСК откриваат неусогласености.

Деталната анализа на обезбедените податоци од Регистарот на вистински сопственици покажува дека како сопственици на фирми се јавуваат 41 лице, односно 12,1 % од вкупно анализираните. Притоа, оние политички експонирани лица што имаат фирми најчесто имаат повеќе од една.

---